Wednesday, September 23, 2009

LIDERANSA KOMUNITARIU : SERVI POVU, BUKA ATU HADIA NO HASAE KAPASIDADE HUMANA SUKU NIA LARAN

0 comments
Prosesu Eleisaun Lideransa Komunitaria oras ne’e dadun tama ona ba fase preparasaun kampanha eleisaun. Maski hetan problema balun relasaun iha prosesu apresentasaun lista kandidatura iha fulan kotuk maibe oras ne’e dadaun situasaun lao normal no seguru. Informasaun husi Xefi Departementu Administrasaun Finansa no Logistika STAE, Manuel Branco hateten katak total pakote kandidatu hamutuk 1208 hanesan total pakote ne’ebe sei kompete iha eleisaun xefi suku loron 09 fulan Outubru. Total pakote ida ne’e kompostu husi pakote kandidata feto hamutuk 42 no pakote kandidatu mane hamutuk 1166. Hare husi pakote feto nian, Distritu Oecusse hanesan distritu ne’ebe pakote feto nian barak liu. Hamutuk pakote feto 6 prontu kompete ho pakote mane 77 iha Eleisaun 9 Outobru 2009.

Se ita kompara ho komposisaun feto lideransa ne’ebe tu’ur hanesan Xefe Suku maka husi Eleisaun Konselhu Suku 2005 ita hetan feto nain 8 sai hanesan Xefe Suku husi 442 suku ne’ebe iha. Husi numeru hirak ne’e, feto hetan persentase 1,809. Iha Eleisaun 2009, partisipasaun feto nian hamutuk pakote 42 husi total total pakote 1208, resultadu ida hatudu feto hetan persentase 3,475. Persentase hirak ne’e hatudu mai ita katak partisipasaun feto atu kompete iha eleisaun sei limitadu tebes kompara ho mane sira. Maibe se kandidata feto sira nain 42 bele manan iha eleisaun ida ne’e maka persentase lideransa feto iha autoridade lokal hanesan xefe suku bele sai husi persentase 1,809 ba persentase 9,502.

Manuel Branco mos informa katak agora dadaun STAE hanesan sekretariado tékniku nebe organiza prosesu eleitoral preparadu ona atu halao sira nia knaar iha Eleisaun Lideransa Komunitarian ne’e.

“Buletin votus print dadaun ona no ami sei produs tuir eleitoral maibe ami sei halo liu atu prevene keta lato’o karik”, dehan Manuel Branco iha STAE Caicoli, Dili.

Maski hetan kritika maka’as ba sira nia serbisu durante halao prosesu apresentasaun lista kandidatura, STAE metin nafatin ho ninia prinsípiu neutru ka independenti ba kualker parte. Problema iha prosesu ne’e rasik barak tamba falta informasaun husi Brigada sira ba komunidade liu-liu iha aldeia sira. Problema hirak ne’e halao kandidatura barak la passa iha prosesu apresentasaun ida ne’e tamba sira la hatene informasaun ne’e klaru relasaun prosesu ne’e. Falta informasaun ne’e mos hamosu kandidatu uniku iha suku 48 iha Timor laran tomak. Tuir Maria Angelina Sarmentu husi Komisaun Nasional da Eleisaun (CNE) informa katak baseia ba supervisaun maioria prosesu ne’e lao ho diak maibe iha frekeza balun husi parte STAE ninian. Nia mos esplika bainhira apresentasaun lista kandidatura ne’e pakote sira ne’ebe apresenta husi Xefe Suku aktual (Xefe Suku agora) maioria sira nia kriteria mai kompleta kedas maibe pakote sira seluk ne’ebe mai husi kandidatu laos husi Xefe Suku aktual hetan problema boot atu bele kompleta sira nia lista.

”Husi ida ne’e ami bele haree katak STAE ninia pendekatan ba edukasaun votantes ba apresentasaun kandidatura la masimu, tamba sira la fahe direitamente informasaun konaba prosesu apresentasaun kandidatura ba komunidade iha aldeia aldeia. Sira fo deit informasaun hirak ne’e ba Xefe Suku aktual sira”, informa Komesaria Angelina durante halao workshop iha Salaun Fokupers.

Eleisaun demokratiku ne’ebe kompostu deit ho kandidatu uniku hamosu reasaun husi komunidade sira liu-liu husi kandidatu nain 5 ne’ebe la passa iha prosesu apresentasaun hanesan kazu ne’ebe akontese iha Suku Bairopite, Distritu Dili. Kandidatu ba Xefe Suku no sira nia suplentes ne’ebe la pasa hato’o keixa ba parte STAE no CNE inkui mos ulun boot nasaun nian. Baseia ba sira nia karta deklarasaun, sira ameasa katak Suku Bairopite ne’ebe kompostu husi aldeia 32 – Sub distritu Dom Aleixo sei la tuir eleisaun xefe suku ne’ebe mak sei monu iha 9 Outobru fulan oin.

“Iha loron 25 Fulan-Agostu tinan ne’e ema ne’ebe mak kandidatu ba Xefe Suku no Xefe Aldeia deklara katak populasaun husi Aldeia 32 pertensi husi Suku Bairopite la tuir Eleisaun xefe suku no xefe aldeia ho razaun katak kandidatu sira ba Xefe Suku Bairopite maka Sr. Joao da Costa Belo deit maka kandidatu an hanesan xefe suku, ” kandidatu sira deklara.

Kazu andidatu uniku ne’ebe mosu iha Suku Bairopite hanesan keixa ida ne’ebe hato’o ba CNE kona-ba apresentasaun lista kandidatura 2009. Too loron 11 Fulan-Setembru , CNE simu reklamasaun husi eleitor sira hamutuk 11. Tuir relatoriu CNE nian kazu seluk hanesan diskriminasaun husi brigada sira durante prosesu apresentasaun, alegasaun kandidatu balun mai husi partido, xefe suku aktual baku komunidade nomos kazu husi Suku Oebobo ne’ebe hato’o suku ha’at la partisipa iha prosesu kandidatura.

Maski keixa hamutuk 11 tama ba CNE maibe la hapara prosesu ba eleisaun. Tuir kalendariu eleisaun nian depois STAE publika lista final no definitivo iha loron 8-9 Fulan-Setembru, sira mos iha responsibilidade atu bele halao preparasaun ba buletim de vota tuir lista final ne’ebe iha. Komisariu CNE asuntu Relasaun Publiku Arif Abdullah Sagran informa katak komisariu nain tolu hamutuk ho direitora STAE aranka ona ba Kupang-Indonesia hodi halo filmazem ba bulettin votu nian antes print iha Dili.

Iha loron 30 Fulan-Setembru too loron 6 Fulan-Outobru 2009, kalendariu eleisaun tama ba prosesu kampanha eleitoral. Iha prosesu ne’e, tuir artigu 23 Lei no.3/2009 kandidatu/a sira hetan opurtunidade loron 7 atu bele halo kampanha ba sira pakote iha area suku ida-idak. Maibe tuir antigu 24 Lei no 23/2009 heteten katak duarnte kandidatu/a sira halao kampanha sira tenke respeita prinsipiu liberdade, proibisaun ba vinkulasaun kandidatura sira ba partidu politiku sira, igualdade opurtunidades, imparsialidade no transparensia. Periodu kampanha nudar prosesu ida ba kandidatu/a atu bele artikula no komunika ba komunidade suku nian kona-ba programa no atividade kandidatu/a sira ida-idak prepara tiha ona,. Kandidatu/a sira mos tenke buka no fo solusaun ba problema ne’ebe maka komunidade suku sira hasoru.

“Kampanha eleitoral nu’udar kompetisaun ideia eh hanoin sira ne’ebe hatadan husi programa eleitoral oin-oin maka kandidatu sira apresenta. Iha esforsu atu prova katak sira nia programa mak diak liu, kompara ho programa husi kandidatu konkorente sira seluk,” hateten Fautino Cardoso nudar Presidente CNE nian.

Preparasaun ba kampanha ne’e laos deit halao husi STAE no CNE maibe mos husi kandidatu/a ida ida atu bele manan iha eleisaun ne’e. Kandidatu hotu-hotu komesa prepara oinsa sira bele kolia kona-ba sira nia programa liu-liu programa ne’e bele resolve problema ne’ebe mosu iha suku laran. Manuel Ximenes hanesan hanesan kandidatu ba Xefe Suku Bemori hateten katak maski nia ema partidu nian maibe nia la lori simblo husi partidu nian bainhira nia apresentasaun ninia lista no nia prontu halao kampanha iha Suku Bemori.

“Hau iha ona programa ha’at ne’ebe feitu no preparadu ona tamba atu sai lideransa ida ne’ebe maximu iha suku laran tenki liha programa, se la iha hanesan deit tan ne’e hau prontu atu servi povu, buka atu hadia no hasae kapasidade humana suku nia laran, tau matan ba ferik no katuas sira nomos asesu ba bee mos iha Suku Bemori”, nia deklara.

Iha fatin la hanesan, maski kandidatu feto ne’ebe atu konkore iha eleisaun tuir mai mak pakote 42 deit maibe sira fiar katak feto maluk sira bele vota ba kandidata feto sira iha loron 9 Fulan-Outobru 2009. Josefa Kaibeti hanesan kandidatu feto ida husi suku Motael haktuir katak maske nia no feto maluk sira seluk ne’ebe hakarak involve a’an iha eleisaun hasoru ho limitadu data ne’ebe STAE fo ba prense lista kandidatura maibe nia esforsu a’an nafatin lao ba oin.

“Hau fiar katak feto maluk sira iha suku Motael bele vota ba hau iha eleisaun tuir mai ne’e!”, dehan Josefa bainhira hasoru malu iha diskusaun meja kabuar semana kotuk liu-ba.

Joana Bobo Tano, hanesan kandidata feto ida husi Suku Bobometo Sub Distritu Oesili-Oecusse mos sei fiar nia sei hetan vitoria kompete ho kandidatu mane sira.

“Hau a’an sente hetan tulun no kbiit husi nia komunidade rasik no mos nia familia tamba nee hau mos tau metin nia fuan katak nia kompete ho mane sira seluk ne’ebe hatama husi Suku Bobometo nian ba eleisaun periode nee ho fiar katak hau mos sei hetan vitoria”, hatete nia iha nia fatin iha distritu Oecusse.

Iha eleisaun loron 9 Fulan-Outobru tuir mai, pakote kandidatu ida deit mak bele manan no sai lideransa komunitaria. Maski triste kandidatu balun ne’ebe lakon tenke iha maturnidade politika no simu ho laran luan tamba iha prosesu kompetisaun ema tenke manan ka lakon. Maibe lakon iha eleisaun la bele sai obstaklu ida atu bele apoio kandidatu ne’ebe manan eleisaun halao sira nia programa dezenvolve suku nian. Suku Soares, Martinho no Abel hanesan kandidatus Xefe Suku husi Distritu Ermera hateten sira prontu tuir eleisaun no karik sira la liu, sira prontu nafatin fo apoio no suporta ba kandidatus sira ne’ebe mana eleisaun no fo suportasaun nafatin ba sira nia serbisu. Laos ida ne’e deit, bainhira kandidatu manan mos tenke iha komitmentu boot atu bele implementa sira nia promete durante periodo kampanha la hare se mak boot liu no kor partidu politika. Liafuan hirak ne’e mos sai promesa husi kandidatu Xefe Suku Bahu Distritu Baucau, Julio da Silva Belo.

“Se bainhira komunidade hili nafatin nia atu sai kandidatura Xefe Suku, tan ne’e nia prontu atu servi ba povo hanesan servi ba enjeral nune’e la haree ba bot, la haree ba partido nomos la haree ba ema intelektual maibe atu serbi ba komunidade povo tomak baucau nian. Ami iha esperansa katak katak fo fiar mai ami ba buat ne’ebe ami halo ona iha tinan tolu ka ha’at nia laran tan ne’e ami buka atu hadia diak liu-tan fali”, Julio deklara.

Durante periudu kampanha, faktor seguransa sai faktor ida ne’ebe importante atu kandidatu/a ida-idak bele apresenta sira nia programa no plano ba suku nian. Maski faktor seguransa hanesan responsibilidade komunidade hotu ninian maibe Polisia Nacional Timor Leste (PNTL) hanesan kaer poder ba seguransa Timor laran tomak prokntu fo seguransa ba eleisaun ne’e. Tuir data husi STAE efeitivu PNTL nain 729 prontu fo seguransa maximu no la tolera kualker groupu ne’ebe halo instabilidade ba rai ida ne’e.

“Hau apela ba komunidade liu-liu ba jovens sira tomak atu kria unidade no hametin estabilidade atu nune’e situasaun bele lao ho hakmatek to’o eleisaun remata. Ida ne’e importante tamba seguransa laos iha polisia mesak deit maibe presiza kontribuisaun no kolaborasaun husi komunidade tomak”, hateten Sub-Inspektur Antonio Mauluta hanesan Komandante Polisia Distritu Aileu.

Durante loron 7 kandidata ida-idak tama ba periodu kampanha eleitoral antes tama ba loron eleisaun iha loron 9 Fulan-Outobru 2009. Iha periodu ne’e, kandidatu sira tenke haberan sira nia planu no programa ba komunidade suku sira liu husi atividade oin-oin atu bele hetan apoio husi eleitor sira iha loron eleisaun. Kapasidade kandidata sira sai orador publiku hanesan faktor importante atu komunidade bele fiar sira nia programa no hili sira. Atu bele hetan dame durante prosesu ne’e maka Faustino Cardoso hanesan Presidente CNE apela ba kandidatu sira no komunidade hotu bele maintein espiritu no hahalok siviku no hatudu kompromisu maka’as ba paz ne’ebe haktadan-an nanis tiha ona iha ita nia esperiensia eleitoral desde tinan sanulu liu-ba.***


*Foti husi rekursu oin-oin.

0 comments:

Post a Comment